Պետության պարտությունը

Կան օրեր, երբ ես ատում եմ իմ մասնագիտությունը և Մեսրոպ Մաշտոցին, որ հնարել է հայոց գրերը: Վստահ եմ, որ նա չի հնարել՝ գրելու այն, ինչ սերունդները գրել ու դեռ գրում են:
Գրելու էի հուլիսի 15-ի լույս 16-ի գիշերը Ստամբուլի ու Անկարայի իրադարձությունների մասին, բայց հուլիսի 17-ի լուսաբացը ու ամբողջ օրը ջնջում են որևէ տող գրելու ցանկությունը: Պաշտոնական ու անպաշտոն վարկածներ, դեպքեր, դեմքեր, կրակոցներ, խոսում են, խոսում են, խոսում են, արտառոց իրավիճակներ, իսկ արդյունքում ոչինչ, որի մասին արժեր գրել՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»:

Ի՞նչ կատարվեց Թուրքիայում: Կա երեք տարբերակ.
1. Թուրքիայում ձեռնարկվեց պետական հեղաշրջում՝ այդ ավանդույթը կա: «Թուրքիայում իսլամի ու ժողովրդավարության միջև ամուսնություն է: Այդ միության զավակը աշխարհիկությունն է: Երբեմն երեխան տկարանում է, թուրքական բանակը այն բժիշկն է, որ նրան փրկում է: Կախված հիվանդության ծանրությունից՝ մենք անհրաժեշտ դեղն ենք տալիս, որ երեխան ապաքինվի»՝ այսպես է նկարագրել բանակի դերը ներքին քաղաքականության մեջ գեներալ Չևիկ Բիրը՝ 1997-ի ռազմական հեղաշրջման ղեկավարներից մեկը, այն ժամանակ գլխավոր շտաբի պետի տեղակալը: Զինվորականները իրենց համարում են վերջին խրամատը աշխարհիկ պետության, որ ստեղծել է Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը: XX դարում թուրքական բանակը չորս անգամ գահընկեց է արել իշխանությանը, որ, իր կարծիքով, դավաճանել է Աթաթուրքին: Վերջին հեղաշրջումը 1997-ին էր, երբ Նեջմեթին Էրբաքանի կառավարությունը գահընկեց արվեց իսլամիստական լինելու պատճառով: Էրբաքանի կուսակցությունն արգելվեց, նրա կողմնակիցները հասցրին տարբեր քաղաքական միավորումներում բնավորվել և ստեղծել «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը, որ գլխավորեց Ստամբուլի քաղաքապետ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը: Շատ տարբեր քաղաքական գործիչներ են այն ժամանակվա ու ներկա Էրդողանը: Այսօրվա Թուրքիայի նախագահը մարդ է, որ երկիրը սրընթաց տանում է դեպի իսլամացում, իշխանությունը կուտակելով իր ձեռքում: «Հանուն սահմանադրական կարգի, ժողովրդավարության, մարդու հիմնարար իրավունքների ու ազատությունների վերականգնման, երկրում իրավունքի գերակայության վերահաստատման, հասարակական կարգը վերականգնելու նպատակով ամբողջ իշխանությունը գրավված է: Հույս ունենք, որ բոլոր երկրների հետ մեր լավ հարաբերությունները կպահպանվեն»,- ասել է մի քանի ժամով իշխանությունը վերցրած «Խաղաղության խորհուրդը»: Նրանք երաշխավորել են քաղաքացիների անվտանգությունը՝ անկախ դավանանքից, ռասայից, լեզվից, հայտարարել են, որ նոր կարգերը կամրապնդի Սահմանադրությունը, որն առաջիկայում կմշակեն: Նրանք ունեին հեղաշրջման բոլոր հիմքերը՝ ահաբեկչություններ Ստամբուլում ու Անկարայում, հարավ-արևելքում քաղաքացիական պատերազմ քրդերի հետ, տնտեսական ճգնաժամ, քաղաքական մեկուսացում, Սիրիայի պատերազմի պատճառով՝ փախստականներ, որոնց որքան էլ փորձեցին ԵՄ-ի հետ շահավետ առևտրի գործիք դարձնել, չստացվեց: Բացահայտ կապ ԻՊ-ի հետ՝ զենքի վաճառք նրանց և նավթի գնումներ նրանցից, կոռուպցիոն սկանդալներ, փակված լրատվամիջոցներ, պետական կառավարման համակարգում ու բանակում զտումներ, որոնց նպատակը մեկն է՝ իշխանական լծակները պետք է լինեն միայն յուրայինների ձեռքում, մարդու իրավունքների և ազատությունների սահմանափակում՝ ընդհուպ պատգամավորական անձեռնմխելիության վերացում, վարչապետության 11 տարիներից հետո Էրդողանը նախագահ դառնալով՝ նպատակ ուներ փոխել Սահմանադրությունը՝ Թուրքիան դարձնելով նախագահական: Վարչապետ ու նախագահ Էրդողանի հարաբերությունները բանակի հետ երբեք հարթ չեն եղել, նրան հաջողվեց բանակում տարաձայնություն սերմանել:

2. Կատարվածը հատուկ ծառայությունների և նախագահի բեմադրած «հեղաշրջումն» էր: Եթե կարդացել եք Օրհան Փամուկի «Ձյունը», ձեզ համար պարզ են թատերական հեղաշրջման մեխանիզմները: Էրդողանին պետք էր իրավիճակ, երբ ունի բացարձակ ազատություն՝ առանց դիմադրության ձեռնարկելու քայլեր, որոնք առաջ չէին հաջողվում: Հեղաշրջման փորձից հետո վեց հազար մարդ է ձերբակալվել, որոշում են վերականգնել մահապատիժը, Էրդողանը ստացավ անհրաժեշտ ժամանակը՝ բոլոր հակառակորդների հետ հաշիվները մաքրելու, ամենակարևորը՝ օրինական հիմքերի վրա բանակում զտումներ անելու ու իրական հեղաշրջումները բացառելու հնարավորություն: Նա հաստատվեց ժողովրդավար նախագահի իմիջում՝ թուրքերին կոչելով դուրս գալ փողոցներն ու հրապարակները՝ պաշտպանելու ժողովրդավարությունը: Թոհուբոհի մեջ ոչ ոք չհարցրեց՝ ամբողջ գիշերը որտե՞ղ էր նախագահը, ինչո՞ւ էին ժողովրդավարությունը պաշտպանող թուրքերը գլխատում ազգակիցներին, որ ուզում էին վերականգնել նույն ժողովրդավարությունը: Չհարցրեց՝ որտեղի՞ց ու ինչո՞ւ Թուրքիայում հայտնվեցին «դավաճաններ», որոնց եռանդագին պատժում են: Միանգամից Ֆեթուլա Գյուլենը հայտարարվեց կազմակերպիչ ու ամեն ինչի մեղավոր: Տարօրինակ էր, որ հեղաշրջում կազմակերպող զինվորականներն ընտրել էին հենց այդ ժամը և չկարողացան ձերբակալել Էրդողանին: Սա առաջին ձախողված հեղաշրջումն էր Թուրքիայում, իսկ թատերական ներկայացում էր՝ կոնսոլիդացիոն նպատակով:

3. Թուրքիայում կատարվածը երկուսի համադրումն էր: Հատուկ ծառայությունները, որ միշտ ամեն մեկի մասին ամեն ինչ գիտեն, թույլ տվեցին, որ հեղաշրջումը սկսվի՝ ապստամբներից առավել լավ պատրաստված: Դա իրական հեղաշրջումը կանխելու ամենաարդյունավետ ճանապարհն էր՝ իշխանությունը չի կորցնում ոչինչ, հակառակը՝ ամրապնդում է դիրքերը, ստանում միջազգային աջակցություն դրսից, ներսում ներքաշում է ժողովրդին խաղի մեջ, դարձնելով թե մեղքը, թե հաղթանակը կիսող: Եթե դավադրությունը չիրագործված բացահայտվեր, լինելու էին կասկածներ ու մեղադրանքներ, որ իշխանությունը զինվորականներին փորձում է մեկուսացնել ու զրպարտում է, իսկ այսպես ակնհայտ է՝ վերցրին ու չկարողացան պահել իշխանությունը, որովհետև ժողովուրդը պաշտպանեց ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված նախագահին: Վարչապետ Բինալի Յիլդիրիմը հայտարարեց. «Ժողովրդի կողմից ընտրված կառավարությունը շարունակում է իր ձեռքում պահել իշխանության լծակները: Կառավարությունը կհեռանա, երբ ժողովուրդը կկամենա»:

Կա 4-րդ՝ գուցե միայն մեզ համար կարևորը: Մեր մեծամասնության մեջ մենք համոզված էինք, որ Էրդողանի գահընկեցությունը լավ կլիներ, թեպետ հարց է, թե մեզ համար ինչ կփոխվեր Թուրքիայում, եթե ռազմական հեղաշրջումը հաջողվեր: Նկատեցի՞ք, որ հեռու ու մոտ պետությունների ղեկավարները տեսակետներ հայտնեցին, Իլհամ Ալիևի ձայնը չլսվեց: Լրատվամիջոցները գրեցին, որ Էրդողանին հրաժարվել է ընդունել Գերմանիան, ոչ ոք չհարցրեց՝ Գերմանիա ինչո՞ւ էր հասնում, եթե կա մեկ ազգ, երկու պետություն՝ Բաքու գնար: Մեզ պետք է կայուն ու կանխատեսելի հարևան, որից Թուրքիան հեռանալու է Էրդողանի ղեկավարությամբ, ուրեմն ժամանակի հարց է իրական հեղաշրջումը՝ նույնիսկ այն բռնությունների ու դաժանության պայմաններում, որի ապացույցը ժամանակակից Թուրքիան տվեց կամուրջների վրա գլխատված զինվորականների տեսքով՝ ստանալով ծափեր: Էրդողանը զտելու ու իսլամիկ է դարձնելու աշխարհիկ բանակը, որ նաև ՆԱՏՕ-ի բանակն է, ու դա չի կարող չվերաբերել տարածաշրջանի ոչ մի պետության:

Իսկ մենք չթողեցինք, որ Էրդողանը վայելի հաղթական վերադարձը՝ հաջորդ օրն իսկ պատասխանեցինք մեր «հեղաշրջումով»՝ հայտնվելով համաշխարհային լրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում: Ճիշտ է՝ մեր մասշտաբով ու ինչպես միշտ՝ «Մերն ուրիշ է» կարգախոսով: Օրվա նորությունը պիտի լիներ ՀՀ նախագահի Ստեփանակերտ գնալը, հանդիպումները ԼՂՀ նախագահի, պատգամավորների հետ: Թվում է՝ Լեռնային Ղարաբաղը գերտերությունների ուշադրության առանցքում է, գնում-գալիս են, զանգահարում իրար ու խոսում են, խոսում, իսկ Արցախը լռում է, կարծես իրեն չի վերաբերում ու անելիք-ասելիք չունի: Իսկ դա անհնար է, երբ բանակցային սեղանին տարածքներ՝ կարգավիճակի դիմաց տարբերակն է, և՝ սատանան, որ մանրամասների մեջ է: Արցախի բախտը այս անգամ էլ չբերեց՝ Խորենացու փողոցի վրա հուլիսի 17-ի իրադարձությունները Սերժ Սարգսյանին Ստեփանակերտից վերադարձրին Բաղրամյան 26, և միայն նրա վերադարձից հետո հեռուստաալիքները սկսեցին տեղեկատվությունը: Սկսեցին գնահատական տալ քաղաքական հին ու նոր գործիչները: Կատարվել էր անսպասելին՝ «Սասնա ծռերի» մի քանի անդամներ զինված ներխուժել էին ոստիկանության պարեկապահակային ծառայության գնդի տարածք և պատանդ վերցրել ոստիկաններին: Ըստ ԱԱԾ-ի առաջին հայտարարության՝ «նրանց կողմնակիցները ԶԼՄ-ներով և սոցիալական ցանցերով պարբերաբար ապատեղեկատվություն են տարածում զինված ապստամբություն սկսվելու, շենքեր և շինություններ գրավելու մասին»: Օրվա ընթացքում պարզվեց, որ սպանվել է գնդապետ Արթուր Վանոյանը, հրազենային վնասվածքներ են ստացել գնդապետ Արամ Հովհաննիսյանը, փոխգնդապետ Հրաչ Խոստեղյանը, ենթասպա Գագիկ Մկրտչյանը: Ամբողջ օրը բանակցում էին: «Հիմնադիր խորհրդարանի» անդամ Վարուժան Ավետիսյանը նախ պահանջում էր Ժիրայր Սէֆիլյանի, բոլոր քաղբանտարկյալների ազատ արձակումն ու Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը, սպասում էր, որ հարցը պիտի լուծի ժողովուրդը՝ գալով ու միանալով իրենց: Ժողովուրդը չգնաց, ոչ այն պատճառով, որ Խորենացու փողոցը փակ էր: Ի՞նչ կատարվեց:
1. Իրավապահները հիմքեր ունեն կատարվածը ահաբեկչություն գնահատելու: Նրանք անպատրաստ էին ու ձեռնարկեցին ստանդարտ քայլեր՝ ձերբակալություններ Երևանում, Գյումրիում, Վանաձորում՝ ավելի սրելով վիճակը, իսկ իրենց կարծիքով՝ կանխելով հնարավոր զարգացումները:
2. Ոստիկանությունը ճկունություն չունեցավ բանակցային ձևաչափերը փոխելու՝ չունենալով ինքնուրույն որոշում կայացնելու հնարավորություն:
3. Ոստիկանները հայտնվեցին հետևանքները վերացնողի դերում:
«ՀԽ»-ի քայլը ոստիկանության դեմ չէր՝ նրանք իրենց դրել էին 19-րդ դարի հեղափոխականների տեղ, որ գրավում էին «Բանկ Օտտոմանը»՝ ուշադրություն ստանալու համար: Ոստիկանությունը դարձավ պետության խորհրդանիշ, որ հատուցեց մյուս կառույցների չարածների դիմաց:
4. Սա ի սկզբանե ձախողված քայլ էր, համաժողովրդական շարժում ՀԽ-ն չի կարողանում ստանալ ու այս մեթոդներով չի ստանա՝ նրանք ոչ ռոմանտիկ են, ոչ հեղափոխական, ոչ ահաբեկիչ, հուսահատ և պետության ապակե, բայց անթափանց պատին ծեփված մարդիկ են, որ իրենք իրենց համոզել են, թե առաքելություն ունեն ու դարձել են հանցագործ:
5. Կատարվածը ձեռնտու է արտաքին ուժերին՝ ապակայունացնելու վիճակը Հայաստանում՝ թուլացնելու ու լուծումներ պարտադրելու կենսական հարցերում:
6. Վարկաբեկվում է ընդդիմության գաղափարը՝ քաղաքական պայքարի ու քրեական հանցագործության միջև հավասարության նշաններ են հայտնվում:
7. Պետությունն ապացուցեց իր անզորությունը՝ իշխանության համակարգային կախյալություն, ինչի պատճառով քաղաքացիները ձեռնարկում են անօրինական գործողություններ՝ իրենց կարծիքով՝ օրինականություն հաստատելու նպատակով: «Կինոյի տղեն» մտնում է կյանք, ու դա հետևանք է օրը 24 ժամ կեղծ ու կասկածելի արժեքների հեռուստաքարոզչության: Մենք բոլորս պարտվում ենք, երբ հայերը հայերի դեմ զենքով են փորձում հարցեր լուծել:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ. Գ. Մեսրոպ Մաշտոցը հանճարեղ էր ու հնարեց գրերը: Խորենացին՝ նույնը, կարդացեք «Ողբը» ու համեմատեք՝ նրա թվարկած խնդիրներից քանի՞սն ենք լուծել 1600 տարում:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ